Аслида илгари ўзбек оиласида аёллар асосан уй ишлари, фарзанд тарбияси билан шуғулланиб келган. Бу оддий ҳолат бўлиб кўрингани билан ҳар бир хонадонда ҳам ўзига яраша юмушлар бор. Зеро, оналаримиз тонгда иш бошласа, қош қорайганини билмай қолади. Бугунги кунга келиб, эркаклардан қолишмай, бап-баровар ишлайдиган, янги-янги ташаббусларни кўтариб чиқадиган аёлларнинг сафи кенгайди. Муҳими, уларда қизиқиш ва интилиш бор. Ўзбек аёли ўз кучи, ҳалол меҳнати билан рўзғорини тебратишда турмуш ўртоғига кўмак беришни истайди. Шу боис ҳам бугун кўпчилик хотин-қизлар оила даромадига ҳисса қўшишни афзал билишмоқда. Бир сўз билан айтганда, аёллар бандлигини таъминлаш туфайли оилаларда хотиржамлик таъминланаяпти Мастура опа ҳам оддий ўзбек аёли. Изланувчан, камтар ва соддадил бу инсонни институтда гоҳ лобораторияда қайсидир иш билан машғул бўлаётганини кўрсангиз, гоҳида пайкал оралаб юрганига кўзингиз тушади. Ғайратига тасанно айтасиз, бир зум тиним билмай ишлаши ҳайратингизни оширади. У кўп йиллардан бери қишлоқ хўжалиги соҳасида самарали меҳнат қилиб, полизчилик ривожи йўлида изланишлар олиб бориб, самарали натижаларни қўлга киритиб келмоқда. Ўзининг айтишича, ёшлигида у шифокор бўлишни орзу қилган. Бироқ, у ўсган муҳит опани қишлоқ хўжалиги соҳаси томон етаклади. Чунки у яшаган хонадон аъзолари асосан, қишлоқ хўжалиги соҳаси билан шуғулланишган. Отаси Ўринбой Каримшоев Зангиота туманининг Назарбек қишлоғидаги обрў-эътиборли кишилардан саналган. Сабзавотчилик, полизчилик билан шуғулланиб танилган. Отаси билан амакиси Эгамберди Каримшоев қачон қараманг, булғор қалампири, помидор, бодринг ёки қовун ва тарвуз экинлари экиш, ўстириш, пайвандлаш, янги навларини яратиш борасида изланиш олиб боришган. Мастура опанинг отаси ниҳоятда хотираси кучли, зеҳни ўткир, бошлаган ишини охирига етказмасдан қўймайдиган инсон бўлган. Аммо, отахоннинг янги навлар яратиш борасидаги изланишлари ўша пайтда баъзи одамларга эриш туюлади. Шу боис илмий даражалари бўлмаганини рукач қилиб, турли эътирозлар билдирилади. Қовун – тарвуз бўйича теран қарашлари инобатга олинмай, таъқиқларга ҳам учрайди. Бундай ачинарли ҳолат эса оилада ёлғиз фарзанд Мастура Халимованинг мурғак дилига оғир ботади. Ўзи ёш бўлса-да, калта фикрли одамларнинг гап-сўзларига жавоб қидиради. Отасининг дилига малҳам бўлишга йўл ахтаради. Охири, ўйлай-ўйлай келажакда дадасининг ишларини давом эттиришни кўнглига тугиб қўяди. Қатъий аҳди боис, синчковлик билан отасининг томорқада шуғулланаётган ишларини кузата бошлайди. Мастура опа отаси Ўринбой аканинг экинлар билан тиллашиб, янги навлар яратаётганидан ҳайратга тушади, зироатчиликнинг кўпгина сир-асрорларидан воқиф бўлиш билан бирга отасининг эзгу ишлари кенг миқёсда татбиқ этилмай қолаётгани унга қаттиқ таъсир қилади. Ўкинади, бу ҳолат эса дилидаги қарорини янада қатъийлаштиради. Аста-секин ўзи ҳам кичик-кичик тажрибалар ўтказишга киришади. Нияти рўёбга чиқиши учун тинимсиз изланади. Китоб мутолаа қилишдан, дала кезишдан чарчамади. Қалб тубидан ўрин олган аҳди уни қишлоқ хўжалиги соҳасига кириб келишига туртки бўлди. Отаси орзуларини рўёбга чиқариш унга бир зум тинчлик бермасди.
Малакасини оширди, ҳозирги Тошкент давлат аграр университети агрономия факультетида таҳсил олди. Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадқиқот институтига келгач, ўзини худди мовий само бағрида кенг қулоч ёзган қушдек ҳис этди. Полизчилик билан шуғулланиш унга завқ-шавқ бериш билан бирга ўзгача бир оламга, “уммон”га олиб кириб қўйгандек бўлди. Пок ниятини амалга ошириш истаги моддий манфаатдорликдан ҳам, фойдани кўзлашдан ҳам устун чиқди. Полиз экинларидан қовун ва тарвуз етиштириш, уни янги навларини яратиш бўйича тинмай изланди. Қийинчилик ҳам сезилмади. Институтга қарашли тажриба даласини кезганда завқ олди. Тарвуз ёки қовун экилганида, униб чиққанида қанчалик қувонган бўлса, экинларга зараркунанда ёки касаллик текканида шунчалик қайғурди. Гоҳ томорқа эгаларига полиз экини экилган ердаги нам ва ҳарорат маромида бўлиши кераклигини уқтирса, гоҳ фермерларни саратонда гармсел оқибатида эрта ва ўртапишар тарвузларнинг гул ва ҳосил тугунчалари тўкилиб кетишидан огоҳлантирди. Баъзан камқонлик, жигар, буйрак, юрак қон томир касалликларига йўлиқиб, қийналиб юрган беморлар тарвуз истеъмол қилиб соғайиб кетганини кўриб, танлаган йўли тўғри эканлигига ишонч ҳосил қилди. Полизчиликни ривожлантиришдаги муаммолардан куйинди. Айрим томорқаларда маҳаллий навлар қолиб, бизнинг шароитимизга мослашмаган пўсти қалин, таъми бемаза тарвуз экилганига кўзи тушса, уларга ичи қип-қизил, сершира маҳаллий тарвуз навлари устунлигини исботлашга уринди. Мармар, Манзур, Олмос, Дилноз, Ўринбой, Чиллаки, Сурхон тонги, Шарқ неъмати, кечпишар Хайит қора навларининг афзал жиҳатларини тушунтириб зерикмади. Ерни экишга тайёрлаш, яганалаш, тупроқни юмшатиш, палакларни тўғрилаш, бегона ўт ва зараркунандалардан ҳимоя қилиш борасида деҳқонларга ўз тавсияларини бериб келди. Тарвузнинг бир қанча шифобахшлик хусусиятлари, жумладан, инсоннинг кўриш ва ақлий қобилиятни яхшилаши тўғрисида кўпчиликка тавсиялар берди. Ҳозир Мастура Ҳалимованинг маслаҳатига амал қилган чекка-чекка қишлоқлардаги асл, ҳақиқий деҳқонлар ўзимизнинг маҳаллий навларни экиб, кўпайтириб, юқори ҳосил олишга эришиб келмоқда. Қолаверса, бугунги кунга келиб, кам экилаётган маҳаллий нав қовун-тарвузлар ёки йўқолиб кетиш арафасидаги полиз экинларининг навларини қайта тиклаш ва кўпайтиришга жиддий эътибор қаратилаяпти. Олима ўзбек аёли институтдаги ҳамкасблари бағри кенг олимлар билан ишлаётгани билан фахрланади. Улар билан ҳамжиҳатликда тарвузнинг кўплаб янги навларини яратишга муваффақ бўлишди. Республикамизда экиб келинаётган тарвузнинг “Ўринбой”, “Манзур”, “Дилноз” каби эрта пишар навларидан ташқари чет эллик ҳамкорлар билан “Чиллаки”нинг дурагайи яратилди. Олиманинг ҳаллолиги, ўз ишига меҳри, бажараётган вазифасига нисбатан масъулияти уни чўққилар сари бошлади. Ундаги касбга содиқлик ва гўзал инсоний фазилатлар уйғунлашуви муваффақият учун асос бўлди. Кўп йиллик тажрибалари натижасида йўқолиб кетаётган кўпгина қовун ва тарвуз навларини тиклашга эришди. Бундан ташқари, экспортбоп, хориж бозори талабига хосу-мос қовун навларини яратиш борасидаги изланишлари ҳам бесамар кетмади. Мастура Ҳалимова отаси изидан бориб, кам бўлмади. Қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди илмий даражасига ҳам эга бўлди. Жуда кўп муваффақиятларга эришди. Обрў-эътибор топди. Фидокорлик эса унга шон-шуҳрат, ҳурмат эҳтиром келтирди. Қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди Мастура Ҳалимова айни кунда Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадқиқот институтининг катта илмий ходими. Энг муҳими падари бузруквори Ўринбой ота тамал тошини қўйган, тарвузнинг янги нави экиб, синаб кўрилди. Ҳосилдорлиги, таъми ва бошқа жиҳатлари кўпчиликка манзур бўлган пайтда Мастура опа худди “олтин тарвуз” га эга бўлгандек севинди. Орзулари ушалганидан чарчоқлари эсдан чиқди. Кўнгли тоғдек кўтарилди. Ўша дақиқаларни эсга олар экан, ўзбек олимаси шундай дейди: “Дадам ҳозир ҳаёт бўлганларида 100 ёшга кирган бўлардилар. У киши чатиштириш йўли билан яратган ўша навни мен такомиллаштириб, ишлаб чиқаришга жорий этиб ижобий натижага эришдим. Кейин ўша нав асосида эртапишар “Чиллаки” навини яратдим. Бу Ўзбекистонда ягона нав ҳисобланади. Бундан ташқари, тарвузнинг “Шарқ неъмати”, “Ширин” навини ҳам деҳқонларга ҳадя қилишга муваффақ бўлдим. Ҳозир ҳам тарвузнинг янги навини яратиш жараёнида ўша навдан фойдаланиб келаяпман.”
Хуллас, биз институт фаолиятидан биттагина мисол келтирдик халос. Энг муҳими, юрт равнақига ҳисса қўшиш, элга нафи тегишини ўйлаб илмий изланишлар олиб бораётган институт олимлари яратаётган янги навлар иқтисодиётимиз ривожида муҳим ўрин тутмоқда. Яна бир эътиборли жиҳати, маъмурчиликни таъминлашга, халқимизнинг тўқ ва фаровон яшашига хизмат қилмоқда.
Абдухолиқ Марайимов, Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадқиқот институти матбуот котиби.